گستره شمول آیه والسابقون الاولونخداوند در آیه ۱۰۰ سوره توبه می‌فرماید: «وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ؛ و پيشگامان نخستين از مهاجران و انصار و كسانى كه با نیکوکاری از آنان پيروى كردند خدا از ايشان خشنود و آنان (نيز) از او خشنودند و براى آنان باغ‌هايى آماده كرده كه از زير (درختان) آن نهرها روان است هميشه در آن جاودانه‌اند اين است همان كاميابى بزرگ.» برخی از اهل‌سنت پنداشته‌اند این آیه شامل همه صحابه می‌شود و براین اساس بر عدالت تمام آنان استدلال کرده‌اند. در این مقاله به بررسی گستره شمول این آیه می‌پردازیم. ۱ - خلاصه بحثاولا: حتی طبق نظر اهل‌سنت، این آیه شامل همه صحابه نیست. ثانیا: مقصود از سابقون زودتر اسلام آوردن نیست بلکه به ایمان و عمل صالح است. ۲ - دلالت آیهدر این آیه خداوند سه گروه را مدح نموده است: ۲.۱ - مهاجرین اولیهدر آیه آمده است من المهاجرین (از مهاجرین) پس شامل همه مهاجرین و متاخرین ایشان نمی‌شود. مگر اینکه ادعا کنند کلمه "من" در اصطلاح علم نحو بیانیه است که چنین مطلبی قابل اثبات نیست. ۲.۲ - انصار اولیهیعنی در کسانی که در همان ابتدا به یاری رسول خدا آمدند و ایشان را پناه دادند (یاوران اولیه). پس شامل همه انصار و نیز فرزندان ایشان و... نخواهد شد. پس در ابتدای این آیه دو گروه را مطرح نمود که یکی از آنها مهاجرین اولیه ودومی یاوران اولیه است که قبل از محکم شدن پایه‌های حکومت اسلامی اسلام آوردند. ۲.۳ - مقصود از مهاجرین و انصارمقصود از دو گروه یاد شده کسانی است که ایمان آورده بر مصیبت‌ها صبر کرده به مدینه یا حبشه هجرت کردند و نیز کسانی است که در همان ابتدا حضرت و یاورانشان را پناه داده و آماده دفاع از اسلام شدند. این دو دسته قطعا شامل کسانی می‌شود که قبل از بدر ایمان آوردند. اما کسانی که بعد از قوت گرفتن دین وظهور قدرت آن (در جنگ بدر)، اسلام آوردند دیگر دلیلی برشمول این آیه در مورد ایشان موجود نمی‌باشد و اگر کسی چنین ادعایی داشته باشد باید دلیل ارائه کند. ۲.۴ - تابعین از مهاجرین و انصاربنا بر آنچه که در تعریف دو قسم گذشته گفته شد، این دسته شامل کسانی می‌شودکه بعد از جنگ بدر تا بیعت رضوان یا فتح مکه اسلام آوردند. بنا بر این دیگر شامل کسانی که در سال نهم (عام الوفود یا سال نمایندگان) اسلام آوردند نخواهد شد. و دلیل مدح ایشان در این آیه این است که ایشان سیره حسنه دو دسته قبل را پیش گرفته و در همان راه قدم برداشتند. پس ملاحظه می‌شود که نمی‌توان با این آیه عدالت ده هزار صحابه (ای را که اسم ایشان در معاجم ذکر شده است) یا صد هزار (نفری را که در اماکن مختلف رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را دیده‌اند اما تنها عددشان در کتب ذکر شده است) نخواهد شد. مطالبی که ذکر شد آن چیزی است که از ظاهر این آیه به راحتی بدست می‌آید. ۳ - دیدگاه اهلسنتاما اهل سنت با این که ادعا دارند این آیه شامل همه صحابه می‌شود، هیچ گونه دلیل و مدرک صحیحی ارائه نکرده‌اند. ۳.۱ - اختلاف در مقصود آیهعلمای اهل سنت در مورد مقصود آیه اختلاف کرده‌اند: ابن‌جوزی حنبلی می‌گوید درمورد مقصود این آیه از سابقین اولیه ۶ قول موجود است: ۱. کسانی هستند که به دو قبله نماز خوانده‌اند. این نظر ابوموسی اشعری و سعید بن مسیب و ابن سیرین و قتاده است. ۲. کسانی هستند که در بیعت رضوان با رسول خدا بیعت نمودند. این نظر شعبی است. ۳. کسانی هستند که در جنگ بدر شرکت داشته‌اند. این نظر عطاء بن ابی‌ریاح است. ۴. همه صحابه هستند که به سبب صحبت رسول خدا، به مقام سبقت رسیده‌اند. این نظر محمد بن کعب القرظی است. ۵. مقصود سابقین به ثواب و شهادت است. این نظر را ماوردی ذکر کرده است. ۶. کسانی که قبل از هجرت اسلام آوردند؛ این نظر قاضی ابویعلی است. شبیه همین مطلب در تفسیر طبری نیز آمده است. [۲]
الطبری، ابن‌جرير، تفسیر الطبری، ج۱۱، ص۱۰، بتحقیق صدقی جمیل العطّار. ط. دار الفکر ـ بیروت.
سیوطی نظر هفتمی را بیان می‌کند که در آن آمده است: سابقین تنها ابوبکر عمر علی سلمان و عمار یاسر هستند و برای این مطلب روایاتی را نقل می‌کند. ۳.۲ - اختلاف در معنای تابعینجدای از این اختلاف ایشان در معنای تابعین نیز اختلاف دارند: ابن‌جوزی می‌گوید: کسی که سابقین را همه صحابه دانسته است، تابعین را همان تابعین صحابه (تابعین اصطلاحی) می‌داند. از ابن‌عباس نیز روایت شده است که مقصود کسانی است که تا روز قیامت به نیکی از ایشان تبعیت کنند. اما کسی که می‌گوید سابقین متقدمین از صحابه هستند می‌گوید مقصود از تابعین کسانی است که در روش از ایشان تبعیت کرده‌اند. فضل سابقین به زودتر انجام دادن است؛ اگرچه همه صحابه فضل صحبت را برده‌اند. عطاء می‌گوید: اتباع به احسان آن است که یاد محاسن سابقین بوده و بر ایشان رحمت فرستد. ابن جریر و سیوطی گفته‌اند مقصود کسانی است که از مسلمانان تا روز قیامت باقی می‌مانند. [۶]
السيوطی، جلال‌الدين، الدر المنثور، ج۳، ص۲۷۱.
ثعالبی نیز کلام شعبی را نقل کرده که می‌گوید: مقصود از سابقین کسانی است که بیعت رضوان را درک کرده‌اند و تابعین به احسان سایر صحابه است و البته در این لفظ تابعین و سایر امت نیز به شرط احسان وارد می‌شوند. [۷]
الثعالبی، أبوزید، تفسیر الثعالبی، ج۳، ص۲۰۸، بتحقیق الدکتور عبد الفتّاح ابو سنة. ط. دار احیاء التراث العربی بیروت.
شوکانی نیز می‌گوید: تابعین باحسان کسانی هستند که سابقین از مهاجر و انصار را تبعیت کرده‌اند. و ایشان صحابه‌ای هستند که بعد از آنها آمدند و نیز کسانی که بعد از آن تا روز قیامت هستند؛ و مقصود تابعین اصطلاحی نیست. ومقصود از"به نیکی" قیدی برای تابعین است. یعنی کسانی که از ایشان تبعیت کردند درحالی‌که با اقتدا به سابقین، در کردار و گفتار، نیکی را روش خود قرار داده بودند. حال با این همه تفسیر مختلف اهل سنت چگونه ادعا می‌کنند که این آیه به صراحت عدالت همه صحابه را بیان می‌کند، خدا می‌داند!!! ۴ - نتیجهگیریجدای از همه این مطالب، ما با استفاده از قرآن می‌گوییم که معنای سابق اصلا زودتر اسلام آوردن نیست بلکه سبقت در ایمان وکارهای نیک است. قرآن در چند جا لفظ سابق را مطرح کرده است: «ثُمَّ اورَثنَا الکِتَابَ الَّذِینَ اصطَفَینَا مِن عِبَادِنَا فَمِنهُم ظَالِمٌ لِنَفسِهِ وَمِنهُم مُقتَصِدٌ وَمِنهُم سَابِقُ بِالخَیرَاتِ بِاِذنِ الله ذَلِکَ هُوَ الفَضلُ الکَبِیرُ؛ سپس کتاب را به برگزیدگان از بندگانمان دادیم پس از ایشان کسانی هستند که به خودشان ظلم نموده‌اند واز ایشانند میانه‌روها و از ایشانند کسانی که به سوی نیکی‌ها با اجازه پروردگارشان سبقت می‌جویند. این همان فضل بزرگ است.» «سَابِقُوا الی مَغفِرَةٍ مِن رَبِّکُم وَجَنَّةٍ عَرضُها کَعَرضِ السَّمَاءِ وَالارضِ؛ سبقت بگیرید به سوی بخششی از پروردگارتان وبهشتی که وسعت آن مانند وسعت آسمان وزمین است.» در همه این آیات سبقت تنها به سوی خیرات و مغفرت الهی مطرح شده است؛ اما اصطلاحا سبقت در اسلام اگر ایمان همراه آن نباشد فائده‌ای ندارد. چون بسیاری از مسلمانان قبل دیگران اسلام آوردند اما به زور شمشیر. «قالَتِ الاعرَابُ آمَنَّا قُل لَم تُومِنُوا وَلَکِن قُولُوا اسلَمنَا؛ اعراب گفتند ما ایمان آورده‌ایم بگو ایمان نیاوردید بلکه بگویید اسلام آوریدم.» ۵ - پانویس
۶ - منبعموسسه ولیعصر، برگرفته از مقاله «آیا آیه ۱۰۰ سوره توبه " والسابِقون الاولون..." شامل همه صحابه می‌شود؟» |